Tìm hiểu về Ikebana: Nghệ thuật cắm hoa truyền thống của người Nhật Bản
Nghệ thuật cắm hoa truyền thống Nhật Bản Ikebana vốn bắt nguồn từ hai chữ “Ikeru” (sống) và “Hana” (hoa), có ý nghĩa “truyền sinh khí cho hoa” hay còn gọi là “hoa đạo”. Với cái tên đẹp như vậy, Ikebana không chỉ đơn thuần là nghệ thuật cắm hoa mà còn mang ý nghĩa sâu sắc về mặt tinh thần, văn hóa của xứ Phù Tang.
Nguồn gốc của nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản Ikebana
Cắm hoa là một trong những nét đặc trưng của văn hóa xứ Phù Tang, đó không chỉ là hình thức cắm hoa thông thường mà còn là nghệ thuật tượng trưng cho sự khéo léo và tỉ mỉ. Nghệ thuật cắm hóa Nhật Bản có nguồn gốc từ lâu đời và cho đến nay nó đã trở thành một nét nghệ thuật có sức lan tỏa trên toàn thế giới. Cùng Xkld Nhật Bản ngược dòng lịch sử tìm nguồn gốc của Ikebana nhé.
Thần đạo Nhật Bản Shinto – quốc giáo của Nhật Bản có truyền thống tôn thờ thực vật và sự phong phú của tự nhiên. Nhiều loài hoa cỏ được gán cho ý nghĩa đặc biệt và trở thành lễ vật cúng tế các linh hồn kami trong Thần đạo. Vào thế kỷ thứ VII, khi Phật giáo du nhập đến Nhật Bản, hoa bắt đầu được dùng cho việc cúng tế. Cắm hoa xuất hiện lần đầu trong các lễ cúng đền chùa, dần dà phổ biến và mang tính biểu tượng. Đến cuối thế kỷ XV, Mạc chúa Ashikaga Yoshimasa đã trở thành người đề xướng vĩ đại cho Trà đạo và Hoa đạo. Ông tin rằng lễ vật cúng tế thần linh đòi hỏi sự dày công và đặc biệt, từ đó bắt đầu đưa ra những quy tắc cho nghệ thuật cắm hoa Ikebana sau này.
Cho đến thế kỷ XVI, các trường phái khác nhau của Ikebana được thành lập và dần thoát ly khỏi bối cảnh tôn giáo nghiêm ngặt. Cắm hoa thường được các tướng lĩnh Nhật Bản thực hiện vì họ tin rằng nó có thể giúp giải phóng tâm trí để đưa ra những quyết định đúng đắn trên chiến trường. Thời điểm này, người ta cũng có những hốc nhà đặc biệt gọi là tokonoma dùng để đặt hoa.
Mặc dù Ikebana đã giảm đáng kể sau thế kỷ XVII, nhưng ngày nay vẫn còn hơn 1.000 ngôi trường giảng dạy loại hình nghệ thuật này. Trong đó bao gồm cả Ikenobō, ngôi trường rộng lớn và lâu đời nhất được xây dựng bởi một nhà sư vào thế kỷ XV, nằm bên trong đền Rokkaku-dō tại Kyoto.
Ý nghĩa của nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản Ikebana
Trong các mốc thời gian đặc biệt
Người Nhật vô cùng yêu thiên nhiên và điều đó thể hiện trong các nét văn hóa của họ. Ở Nhật Bản, mỗi loài cây cỏ đều chứa đựng một ý nghĩa riêng biệt. Vậy nên người ta rất cẩn trọng và nghiêm ngặt trong việc lựa chọn nguyên vật liệu để cắm hoa. Ví như, cây thông mang ý nghĩa vĩnh hằng thường được sử dụng trong dịp năm mới. Vào mùng 3 tháng 3 hằng năm, những cành đào nở rộ được sử dụng cho Tết Búp bê. Tre dẻo dai tượng trưng cho sức trẻ trong khi những cành mai nở rộ là biểu tượng của tuổi già.
Ý nghĩa của Ikebana được thể hiện qua bố cục cũng như màu sắc. Gió lớn ở Nhật Bản thường xảy ra vào tháng 3, vậy nên trong thời gian này, người ta hay cắm các nhánh cong để phản chiếu sự chuyển động của gió. Hoa trắng được sử dụng trong dịp tân gia, vì chúng tượng trưng cho nước, giúp chủ nhà thoái khỏi mọi đám cháy, trong khi ngược lại, hoa đỏ như lửa sẽ bị tránh đi. Ngôn ngữ của loài hoa, còn được gọi là hanakhotoba, sẽ giúp ta hiểu thêm về ý nghĩa cụ thể của từng loại cỏ cây ở Nhật Bản.
Triết lý nhân sinh mang đến sự hài hòa, gần gũi với thiên nhiên
Khi nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản Ikebana trở thành một phần văn hóa Nhật Bản thông qua đạo Phật, nó mang thêm nhiều ý nghĩa triết học xuất phát từ tôn giáo. Các học viên Ikebana tin rằng nên chuyên chú và kiên nhẫn cắm hoa trong im lặng. Khía cạnh thiền định này giúp người cắm thấu hiểu cỏ hoa sâu sắc, sắp xếp bố cục đẹp đẽ và trên hết là gần gũi thiên nhiên hơn.
Quan trọng là người cắm phải hiểu được cách chế tác các nguyên vật liệu để điểm tô thêm vẻ đẹp trời phú vốn dĩ của chúng. Những đóa hoa có thể được ngắt ra và gắn lại ở một vị trí tương thích hơn về mặt thẩm mỹ hoặc chăng, có thể bị cắt tỉa để làm nền cho những bông hoa khác. Những cành nhánh có thể được uốn cong hoặc duỗi thẳng cho những tạo hình phức tạp. Cả vật liệu khô và tươi đều được cắt hoặc sơn khi cần thiết để hài hòa bố cục.
Các trường phái cắm hoa Nhật Bản
Nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản Ikebana có nhiều trường phái và phong cách khác nhau nhưng vẫn theo một nguyên tắc cơ bản về một tam giác tỷ lệ, trong đó có các chủ thể tượng trưng cho Nhật – Nguyệt – Địa; hoặc cũng có thể là Thiên – Nhân – Địa. Việc lựa chọn chiếc bình cũng khá quan trọng, vì lượng nước và cách tiếp xúc với không khí của nó có thể ảnh hưởng đến bố cục tổng thể. Một số phong cách cắm hoa đặc biệt như:
Nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản phong cách Rikka
Nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản theo phong cách Rikka là phong cách cắm hoa ra đời sớm nhất và vẫn được phổ biến cho đến ngày nay. “Rikka” có nghĩa là “cắm hoa thẳng đứng”, một phong cách phát triển từ thế kỷ XV dưới thời Muromachi. Rikka chính là khởi thủy của những gì làm nên Ikebana bây giờ.
Yêu cầu của kiểu cắm hoa này là bình dùng để cắm hoa phải cao và to, hoa cắm trong bình ở tư thế thẳng. Rikka thể hiện vẻ đẹp của tự nhiên. Một bình hoa Rikka luôn có 7 cành thể hiện cho đồi núi, thác nước, thung lũng và những sự vật khác trong tự nhiên.
Thiết kế của kiểu Rikka là rộng lớn, thanh tú và nổi bật. Sự sắp xếp cơ bản của 3 cành hoa tạo thành khung cho những cánh hoa. Những cành hoa này thường cân đối và to lớn về tỉ lệ. Một bình hoa Rikka trung bình có kích thước từ 3 đến 5 lần chiều cao hoặc chiều rộng của bình cắm. Một khi chiều dài của cành hoa chính đã được định, những cành hoa còn lại được cân đối theo tỉ lệ với cành chính đó. Một bình hoa Rikka cắm xong sẽ có dạng hình cầu với không gian rất lớn.
Nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản phong cách Shoka
Đây là phong cách thông dụng nhất trong nghệ thuật cắm hoa Ikebana. Nó có nghĩa là hoa sống. Xét về hình thức thì kiểu cắm hoa Shoka khá đơn giản nhưng để lột tả hết ý nghĩa của nó thì không phải ai cũng làm được. Một bình hoa Shoka đạt yêu cầu là sự hội tụ đủ 3 thành phần: Ten, Chi và Jin nghĩa là Trời, Đất và Con người.
Khi cắm, chiều cao và độ dài của các cành hoa phải thể hiện rõ vị trí của 3 yếu tố trên. Người ta dùng chiều cao của bình hoa làm chuẩn, nhành hoa cao nhất trong bình đại diện cho Thiên, chiều cao của nó bằng 3 lần chiều cao của bình hoa. Nhành hoa thứ 2 đại diện cho Nhân, cao chỉ bằng 2/3 nhành hoa Thiên và cành Địa thấp nhất, chỉ bằng 1/3. Một bình hoa được cắm theo đúng phong cách Shoka phải đáp ứng các quy tắc cân bằng nêu trên.
Shoka là phong cách cắm hoa được đơn giản hóa từ phong cách cắm theo kiểu thẳng đứng Rikka để phù hợp với nhiều tầng lớp dân chúng. Shoka thể hiện vẻ đẹp giản dị của tự nhiên bằng việc sử dụng ít cành lá nhưng thể hiện sự vươn lên hướng về mặt trời. Shoka theo thuyết Thiên – Địa – Nhân, trong đó có 3 cành chính với tên gọi là Shin – Soe – Tai, tượng trưng cho sự hòa hợp của Trời, Đất và Con người. Người Nhật thường dùng phong cách cắm hoa Shoka để trang trí nhà cửa trong những ngày đầu Năm Mới.
Phong cách Shoka nhấn mạnh đến sức sống, nguồn năng lượng đang phát triển. Những bình hoa được cắm theo phong cách Shoka thường được người Nhật bài trí ở hốc tường Tokonoma, nơi trang nghiêm nhất trong căn phòng.
Bên cạnh bình hoa, tại Tokonoma còn có một bức tranh phong thủy hay một bức thư pháp. Cách trưng bày tối giản này thể hiện sự khéo léo và tinh tế cao độ. Theo quan niệm của người Nhật, vật trang trí không cần nhiều nhưng phải đảm bảo thứ tự sắp xếp hài hòa và đúng vị trí.
Nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản phong cách Moribara
Moribara có nghĩa là “hoa chất đống” hoàn toàn khác với kiểu hoa thẳng đứng truyền thống. Moribana là phong cách cắm hoa trên những cái đĩa bẹt, kết hợp với hoa, cây, lá, quả và cả nước để sáng tạo nên những hình ảnh độc đáo, vừa cổ điển vừa hiện đại. Sự sáng tạo này đã dẫn đến việc hình thành nghệ thuật cắm hoa Ikebana hiện đại. Moribana – một dạng thức mới của Ikebana xuất hiện giữa sự kết hợp của phong cách Ikebana truyền thống và phong cách phương Tây. Trong khi phong cách Rikka đã ra đời phát triển qua nhiều giai đoạn và có rất nhiều quy luật thì phong cách Moribana chỉ mới xuất hiện khoảng 100 năm và Moribana có thể dùng để trang trí trong những phòng theo phong cách phương Tây chứ không nhất thiết chỉ được đặt trong những hốc tường của những căn phòng xây theo phong cách Nhật Bản truyền thống.
Moribana đem đến một tình cảm hoàn toàn khác so với loại cắm hoa trước kia. Dùng một bình nông cho phép rải hoa về một bên, đó là một dạng thức mà hoa tưởng tượng dường như được cắm mãi dù chỉ là “chất đống” thay đổi từ sự nhấn mạnh vào đường nét của loại Ikebana trước đây, một cách cắm hoa trong không gian rộng lớn hơn và sâu hơn đã ra đời. Đặc điểm của phong cách Moribana là hình dáng tự nhiên với vô số những bông hoa tuyệt mỹ. Đối với truyền thống cắm hoa từ lâu đời, Moribana thực sự là bước đổi mới mạnh mẽ và được sử dụng nhiều trong việc trang trí phòng theo phong cách phương Tây. Phong cách Moribana mở ra con đường tự do cho nghệ thuật cắm hoa, tìm cách thu nhỏ lại một phong cảnh hay một mảnh vườn. Đó là phong cách cắm hoa có thể được thưởng thức ở bất kỳ đâu và thích hợp cho cả khung cảnh trang trọng lẫn thân tình.
Cắm hoa Nhật Bản phong cách Chabana
Chabana là một phong cách nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản gần gũi với triết lý Thiền nhất, đơn giản và không gò bó. Đối lập sâu sắc với tính nghi thức của phong cách Rikka, Chabana xuất hiện như một phong cách tự do của nghệ thuật cắm hoa Ikebana. Đây là một phong cách đơn giản chỉ với hoa và lọ. Toàn bộ ý tưởng là nhằm để nhấn mạnh vẻ đẹp tự nhiên của hoa. Gồm một hoặc hai bông hoa hoặc cành cây trong một bình hoặc một chậu nhỏ, phong cách Chabana đã trở thành nền tảng của một phong cách không có gì bỏ được gọi là Nageire (nghĩa đen là “quẳng vào”).
Phong cách Chabana sử dụng một bình hoa cao với rất ít vật liệu. Những loại hoa đơn giản, có màu sáng được coi là thích hợp. Phong cách này sử dụng những kỹ thuật tinh tế để tạo ra vẻ đẹp tự nhiên đơn giản mà nên thơ. Đặc điểm của phong cách Chabana là hoa không được cắm thẳng đứng mà được đặt vào lọ một cách rất tự nhiên. Vì vậy, lọ hoa phải cao, có miệng nhỏ, phong cách Chabana có thể sử dụng trong các phòng như một phần phụ thêm cần thiết không thể thiếu.
Ngày nay, nghệ thuật cắm hoa Nhật Bản cực kỳ phát triển với nhiều trường phái cắm hoa, những quy luật tuy có thể khác nhau về quan niệm, về ý tưởng, về phương pháp, nhưng tất cả đều tựu trung lại một điểm là tình yêu thiên nhiên được nâng lên thành nghệ thuật. Ngày này, Ikebana đã lan rộng ra trên toàn thế giới và trở thành một bộ môn nghệ thuật thu hút được sự yêu thích của những người yêu cây cảnh và yêu nghệ thuật. Ikebana mang hơi thở, sức sống tinh túy của Nhật Bản và trở thành cầu nối văn hóa của các nước trên thế giới với Nhật Bản.
Có thể nói, nghệ thuật cắm hoa Ikebana đã trở thành một sứ giả văn hóa xuất sắc của Nhật Bản. Tại Việt Nam, cũng có nhiều người yêu hoa theo đuổi bộ môn nghệ thuật đầy tinh tế này để làm đẹp cho không gian sống và mang tới sự thoải mái, an yên cho tâm hồn. Nếu bạn cũng yêu thích đất nước và con người Nhật Bản thì hãy thử đặt một bình hoa nghệ thuật Ikebana trong nhà để cảm nhận sự khác biệt nhé.
>>>Có thể bạn quan tâm: Nét đẹp ngàn xưa trong Văn hóa Trà đạo Nhật Bản
